ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ :Ανατολική Μάνη

Ανατολική Μάνη: Βυζαντινοί θησαυροί


Κάστρα και περίτεχνες εκκλησιές, διάσπαρτα στην ιστορική γη της Μάνης: τα ανεκτίμητης αξίας (ιστορικής, αισθητικής, πολιτισμικής...) βυζαντινά και μεταβυζαντινά αριστουργήματα που κοσμούν ακόμη και σήμερα τους οικισμούς της μανιάτικης επικράτειας, είναι μνημεία που διηγούνται μια ιστορία αιώνων.

Κάστρα και περίτεχνες εκκλησιές, διάσπαρτα στην ιστορική γη της Μάνης: τα ανεκτίμητης αξίας (ιστορικής, αισθητικής, πολιτισμικής...) βυζαντινά και μεταβυζαντινά αριστουργήματα που κοσμούν ακόμη και σήμερα τους οικισμούς της μανιάτικης επικράτειας, είναι μνημεία που διηγούνται μια ιστορία αιώνων. Χτισμένα με δομικά υλικά παρμένα από τη μανιάτικη γη, με πέτρα και μάρμαρο, βγήκαν νικητές στη σκληρή μάχη με τον χρόνο, η επιβράβευση και ο θρίαμβος, θα έλεγε κανείς, των επιδέξιων χεριών του Mανιάτη μάστορα των μεσοβυζαντινών χρόνων.

Τα βυζαντινά μνημεία και οι μεσαιωνικοί οικισμοί κάνουν τη Μάνη αληθινά ξεχωριστή.

Φωτογραφία: ΗΡΑΚΛΗΣ ΜΗΛΑΣ

Στις εισόδους αρκετών εκκλησιών στέκουν στυλοβάτες μεγαλιθικά μνημεία και αρχαίοι κίονες, μαρμάρινες παραστάσεις των αρχαίων Ελλήνων δομικό υλικό, περηφάνια και μεγαλοπρέπεια στις προσόψεις τους. Και πίσω από την πέτρα του τέμπλου, στο σκοτεινό ιερό, ο αρχαίος βωμός - η ιερή τράπεζα του Μανιάτη. Στο λεπτό στρώμα των επιχρισμάτων της πέτρας οι υγρές τοιχογραφίες των αγίων. Είναι οι άγιοι της Μάνης, έτσι όπως τους απεικόνισαν οι λαϊκοί ζωγράφοι κι έτσι όπως έφτασαν, αιώνες μετά, στις μέρες μας: χτυπημένοι από την υγρασία και τις βροχές, κουρασμένοι από τα κρύα και τους ανέμους. Δεν έχουν εξαϋλωμένη μορφή αλλά πέτρινη. Δεν έχουν ουράνια γαλήνη αλλά αγωνιστική. Σκληροτράχηλοι, πέτρινοι άγιοι, Μανιάτες.

Σε μια διαδρομή λοιπόν στη Μάνη, από το Γύθειο και τον Κότρωνα μέχρι τη Βίγλα, την Κοίτα και το Οίτυλο, συναντάμε έξι αριστουργήματα των βυζαντινών και μεταβυζαντινών χρόνων, το κάθε ένα με τη δική του ιδιαίτερη ιστορία: τα κάστρα του Πασσαβά και της Μπαρδούνιας, η Μονή Μεταμορφώσεως Σωτήρα Γωνέας στον Κότρωνα, ο Ναός της Επισκοπής, η Μονή Κουρνού στη Βίγλα και το κάστρο της Κελεφάς στο Οίτυλο συνθέτουν ένα μοναδικό πανόραμα όπως μόνο η μανιάτικη γη μπορεί να δημιουργεί.

Oι φρουροί των συνόρων

Η εξερεύνηση των βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων της Μάνης δεν μπορεί παρά να ξεκινήσει από την πρωτεύουσα της σύγχρονης Ανατολικής Μάνης, το Γύθειο.

Αποψη του Γυθείου, της πρωτεύουσας της σύγχρονης Ανατολικής Μάνης.

Φωτογραφία: ΗΡΑΚΛΗΣ ΜΗΛΑΣ

Το γραφικό μανιάτικο λιμάνι, χτισμένο αμφιθεατρικά στην πλαγιά του Ακούμαρου, με τη μεγάλη ναυτική παράδοση, τα όμορφα νεοκλασικά του κτίρια και τα πάμπολλα μνημεία του, είναι μια από τις πιο ωραίες πόλεις στην Πελοπόννησο, και όχι μόνο. Και βέβαια αποτελεί και εξαιρετική βάση για εξορμήσεις και εκδρομές προς όλη τη Μάνη, με πρώτο σταθμό το ιστορικό κάστρο του Πασσαβά, προς τα ΝΔ της πόλης.

Για αιώνες σηματοδοτούσε τα σύνορα της Μάνης. Το ερειπωμένο σήμερα κάστρο του Πασσαβά (περίπου 11,5 χλμ. από το Γύθειο) υψωνόταν στα πλευρά της μεγάλης και τραχιάς κλεισούρας που αποτελεί ουσιαστικά το μοναδικό πέρασμα από τα ανατολικά προς τη Μέσα Μάνη.

Το κάστρο του Πασσαβά «αφ' υψηλού».

Φωτογραφία: Δήμος Ανατολικής Μάνης


Ξεκίνησε να χτίζεται το 1254, πενήντα χρόνια μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους, την οποία ακολούθησε και η κατάληψη του Μοριά. Για την οργάνωση της διοίκησης της Πελοποννήσου, οι Φράγκοι υπό τον Βιλλεαρδουίνο δημιούργησαν δώδεκα βαρονίες: το τμήμα που περιλαμβανόταν η Μάνη ήταν η βαρονία του Πασσαβά, για την προστασία της οποίας χτίστηκε το ομώνυμο κάστρο, στη θέση που σύμφωνα με τις ομηρικές γραφές βρισκόταν ο οικισμός Λας. Για την κατασκευή του μάλιστα χρησιμοποιήθηκαν δομικά υλικά (κυρίως μάρμαρο) από την αρχαία ακρόπολη της Λας.

Η περιοχή έφερε το όνομα «Πασσαβάς» κατά πάσα πιθανότητα από το γαλλικό «pas avant», «ως εδώ» δηλαδή, οριοθετώντας το σύνορο της Μάνης. Τι σκοπό εξυπηρετούσε το κάστρο; Κυρίως την προστασία της περιοχής από τους ίδιους τους ντόπιους, καθώς οι Μανιάτες δεν έπαψαν να προβάλλουν αντίσταση στους κατακτητές. Σε μία από τις μάχες (μάχη της Πελαγονίας, το 1259) ο Βιλλεαρδουίνος έπεσε αιχμάλωτος στα χέρια του Βυζαντινού αυτοκράτορα Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου. Για να αφεθεί ελεύθερος, παραχώρησε στον αυτοκράτορα τη Λακωνία με τα φρούριά της, ανάμεσά τους και το κάστρο του Πασσαβά που πέρασε έτσι στον έλεγχο των Βυζαντινών. Περίπου δύο αιώνες αργότερα, όταν το Βυζάντιο είχε πλέον καταλυθεί, ο Πασσαβάς περιέρχεται στα χέρια των Τούρκων, που θα το κρατήσουν και εκείνοι για δύο αιώνες: το 1685 οι Μανιάτες επανακτούν το κάστρο, οι Τούρκοι το ξανακυριεύουν, για να περάσει μια για πάντα σε χέρια μανιάτικα το 1780, όταν με επικεφαλής τη φημισμένη οικογένεια των Γρηγοράκηδων οι Μανιάτες αποκατέστησαν την ελληνική κυριαρχία.

Το κάστρο της Μπαρδούνιας.

Φωτογραφία: Δήμος Ανατολικής Μάνης

Σήμερα στο κάστρο του Πασσαβά ο επισκέπτης μπορεί να διακρίνει απομεινάρια των φράγκικων τειχών (αλλά και ακόμη παλαιότερα ίχνη οχύρωσης), προμαχώνες και πύργους, το τζαμί, τη δεξαμενή και ερείπια του στρατώνα. Η είσοδος στον χώρο είναι ανοιχτή και δωρεάν.

Κραταιά φρουρά

Στην ενδοχώρα του Γυθείου, περίπου 23 χλμ. από το λιμάνι, υψώνεται ακόμη ένα σπουδαίας σημασίας κάστρο, ιστορικά φορτισμένο. Είναι το κάστρο της Μπαρδούνιας (ή Βαρδούνιας), στρατηγικά τοποθετημένο κι αυτό στα σύνορα της ευρύτερης Μάνης, με σκοπό την προστασία της. Μία από τις επικρατέστερες εκδοχές για την προέλευση του ονόματός του υποστηρίζει πως προέρχεται από το βενετσιάνικο «bardia», που σήμαινε «φρουρά», οι ίδιοι οι Βενετοί άλλωστε το αποκαλούσαν Καστέλο Μπαρντούνια, το Κάστρο της φρουράς δηλαδή.

Τμήμα των τειχών του κάστρου, με το χωριό της Κελεφάς στο φόντο.

Φωτογραφία: ΗΡΑΚΛΗΣ ΜΗΛΑΣ

Μέχρι και σήμερα επικρατούσε η άποψη ότι το κάστρο της Μπαρδούνιας δεν σχετίζεται τόσο με τη βυζαντινή και μεσαιωνική ιστορία της Μάνης καθώς συνδέθηκε με γεγονότα που έλαβαν χώρα κυρίως στα μεταβυζαντινά προς τη σύγχρονη εποχή. Μετά ωστόσο από μια προσεκτική μελέτη στην αρχιτεκτονική των τειχών, της αρχιτεκτονικής των οικοδομημάτων και των πήλινων πλακιδίων, συμπεραίνει κανείς ότι η προέλευση του κάστρου πηγαίνει αρκετά πίσω στα βυζαντινά και φράγκικα χρόνια.

Παλαιότερο από του Πασσαβά, το κάστρο χτίστηκε περίπου στον 9ο με 10ο αιώνα από τους Βυζαντινούς. Το κατέλαβαν οι Φράγκοι μετά την πρώτη Αλωση, για να επανέλθει σε βυζαντινή δικαιοδοσία στα χρόνια του Δεσποτάτου του Μυστρά, στα τέλη του 13ου αι., έπειτα στους Τούρκους, για ένα μικρό διάστημα στους Βενετούς και κατόπιν στην οικογένεια Κλαδά, που το χρησιμοποίησε ως οικογενειακό πύργο. Το κάστρο άλλαξε κι άλλες φορές χέρια, μέχρι το 1825 όταν αποτέλεσε μία από τις βάσεις άμυνας των Μανιατών κατά των επιδρομών του Ιμπραήμ.

Οι επάλξεις στα τείχη του κάστρου εντυπωσιά-ζουν ακόμη με τη στιβαρότητά τους.

Φωτογραφία: ΗΡΑΚΛΗΣ ΜΗΛΑΣ

Τα κανόνια της Κελεφάς

Κάποτε διέθετε όχι ένα και δύο, μα 58 κανόνια! Το κάστρο της Κελεφάς ήταν στην εποχή του ένα από τα ισχυρότερα φρουριακά συγκροτήματα της Μάνης και ολόκληρου του Μοριά, σε συνδυασμό μάλιστα με το κάστρο του Πασσαβά αποτελούσαν στην ουσία τους φύλακες των χερσαίων δρόμων προς τη μανιάτικη ενδοχώρα.

Το κάστρο βρίσκεται περίπου 5 χλμ. από το Καραβοστάσι και το Οίτυλο, στη Μέσα Μάνη και γύρω στα 25 χλμ. μακριά από το Γύθειο. Αρχικός σκοπός του, όταν άρχισε να χτίζεται στα 1670 από τον Τούρκο Μεγάλο βεζίρη Κιοπρουλού Φαζίλ Αχμέτ, ήταν -τι άλλο;- να ελέγχει τους σκληροτράχηλους Μανιάτες και να περιορίσει τη δυναμική τους, αλλά και για να εξυπηρετεί τις εμπορικές ανάγκες τους στο λιμάνι του Οιτύλου. Κατά μία -μάλλον αποδεκτή- ιστορική εκδοχή, το φρούριο δόθηκε αρχικά ως βάση επιχειρήσεων στον Λιμπεράκη Γερακάρη, Μανιάτη πειρατή που πολέμησε τόσο στο πλευρό των Τούρκων όσο και αργότερα των Βενετών. Οι τελευταίοι το κατέλαβαν στα 1685, ενίσχυσαν και τελειοποίησαν σε μεγάλο βαθμό τις εγκαταστάσεις του, χωρίς ωστόσο οι νέες προσθήκες να σταθούν ικανές να αποτρέψουν την επανάκτησή του από τους Τούρκους το 1715. Εκτοτε έπεσε σε παρακμή και σταδιακά έπαψε να χρησιμοποιείται.

Τοιχογραφία του Ιησού στη Μονή Γωνέας.

Φωτογραφία: ΗΡΑΚΛΗΣ ΜΗΛΑΣ

Σήμερα το κάστρο της Κελεφάς -όπως ονομάζεται από το ομώνυμο διπλανό χωριό- δεν βρίσκεται σε ιδιαίτερα καλή κατάσταση, χωρίς να σημαίνει βέβαια αυτό πως δεν εντυπωσιάζει πλέον με τις διαστάσεις του. Από τις εγκαταστάσεις διασώζονται τμήματα των εξωτερικών τειχών, δύο πύργοι και ένα κανόνι, από τα 58 που διέθετε στα χρόνια της δόξας του. Απλώνεται σε μια έκταση 13 στρεμμάτων και μπορείτε να το επισκεφτείτε ακολουθώντας είτε το λιθόστρωτο μονοπάτι της «Σαλιτζάδας» που ξεκινά από την παραλία της Τσίπας, στο Νέο Οίτυλο, είτε τον δρόμο από το χωριό της Κελεφάς.

Στο Νέο Οίτυλο και το Καραβοστάσι, το επίνειο του Οιτύλου, είναι δύο όμορφοι οικισμοί, με φροντισμένους ξενώνες και περιποιημένα εστιατόρια και ταβέρνες, εξαιρετικές βάσεις διαμονής για εξορμήσεις στη Μάνη. Πολύ κοντά στο Οίτυλο βρίσκεται και η Μονή Δεκούλου, ένα αληθινό αριστούργημα της βυζαντινής εποχής, με εντυπωσιακές αγιογραφίες, ανάμεσα στις οποίες ξεχωρίζει η απεικόνιση του Παντοκράτορα, στο καθολικό της Μονής, στο κέντρο του ζωδιακού κύκλου!

Αποψη του περίβολου της Μονής.

Φωτογραφία: ΗΡΑΚΛΗΣ ΜΗΛΑΣ

Το μοναστήρι των Καλλέργηδων

Είναι ένα από τα πιο σπουδαία εκκλησιαστικά μνημεία της Μάνης κι ωστόσο παραμένει, παραδόξως, λιγότερο γνωστό από όσο θα έπρεπε, βάσει της σημασίας του και της αισθητικής του τελειότητας. Πρόκειται για την Ιερά Μονή Μεταμορφώσεως Σωτήρα, ένα μοναστήρι με ιδιαίτερη ιστορία.

Η μονή βρίσκεται πολύ κοντά στον τουριστικό Κότρωνα (30 χλμ. από το Γύθειο) και μόλις 2 χλμ. από το χωριό Γωνέα. Την έχτισαν μέλη της γνωστής οικογένειας των Καλλέργηδων, όταν στα μέσα περίπου του 17ου αι. έφτασαν στη Μάνη, διωκόμενοι από τους Τούρκους, και την αφιέρωσαν στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος ως ευχαριστήριο δώρο για την διάσωσή τους. Παρά τα χρόνια που πέρασαν, τις καταστροφές και λεηλασίες, και την ελλειπή συντήρηση, τα απομεινάρια της μονής εξακολουθούν να εντυπωσιάζουν με την επιβλητική τους παρουσία: τα τείχη του μοναστηριού με τις επάλξεις και τις πολεμίστες, οι λίθινες σκάλες, η τράπεζα, τα κελιά, το αρχονταρίκι, διατηρούν ακόμη την ικανότητα να υποβάλλουν τον επισκέπτη, ωστόσο δύο είναι τα χαρακτηριστικά εκείνα που ξεπερνούν κάθε περιγραφή.

Το καθολικό του Αγίου Γεωργίου, στην Επισκοπή.

Φωτογραφία: Δήμος Ανατολικής Μάνης

Πρώτον, οι βυζαντινού τύπου αγιογραφίες με τα έντονα χρώματα, στο καθολικό, στις οποίες ξεχωρίζει ο Ιησούς να περιβάλλεται από τον ζωδιακό κύκλο. Και δεύτερον, η απίστευτη θέα: χτισμένη σε μια από τις κορυφές του βουνού Αραβίκια, η μονή απολαμβάνει απερίγραπτη θέα σε ένα πολύ μεγάλο κομμάτι της Ανατολικής Μάνης.

Μετά μια επίσκεψη στη μονή Μεταμορφώσεως Σωτήρα, μην παραλείψετε να απολαύσετε το μπάνιο σας στη δημοφιλή αμμουδιά του Κότρωνα!

Το προσκύνημα στην Επισκοπή

Το ακρωτήρι Τηγάνι.

Φωτογραφία: Δήμος Ανατολικής Μάνης

Καθώς η διαδρομή στην Ανατολική Μάνη συνεχίζεται, το τοπίο γίνεται όλο και πιο επιβλητικό, όλο και πιο... μανιάτικο! Τόπος σκληρός, σαν φτιαγμένος από πέτρα και φως, διάσπαρτος από πύργους, που ανήκαν στις πιο φημισμένες οικογένειες της περιοχής, από γραφικούς οικισμούς και μνημεία, πολλά και εντυπωσιακά βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία, που προσφέρουν μαγικές εικόνες στον επισκέπτη.

Ενα από αυτά είναι ο περίφημος ναός της Επισκοπής, μια από τις πιο ωραίες βυζαντινές εκκλησίες της Μάνης και ολόκληρης της Πελοποννήσου. Βρίσκεται πολύ κοντά στο ακρωτήριο Τηγάνι, στη δυτική πλευρά της Προσηλιακής Μάνης, περίπου 2,5 χλμ. από το χωριό της Επισκοπής και 45 χλμ. από το Γύθειο. Κατά μία εκδοχή, ο ναός ήταν αφιερωμένος στον Αγιο Γεώργιο, κατά μία άλλη στην Παναγία, ενώ πιθανολογείται πως κάποιο διάστημα αποτελούσε και έδρα της Επισκοπής Μαΐνης, ολόκληρης της Μάνης δηλαδή. Το στοιχείο ωστόσο που εξακολουθεί να εντυπωσιάζει ακόμη και σήμερα είναι η αρχιτεκτονική τεχνοτροπία του ναού και η πλούσια εικονογράφηση· στις αγιογραφίες της Επισκοπής απεικονίζονται μάλιστα ασυνήθιστες σκηνές που συναντώντας σε πολύ λίγες ορθόδοξες εκκλησίες.

Στην Παναγιά την Κουρνιώτισσα.

Φωτογραφία: Γιώργος Πατρουδάκης

Η εκκλησία πετρόκτιστη, σταυροειδούς δικιόνιου τύπου, με τρούλο αθηναϊκής τεχνοτροπίας, ενώ κατά την κατασκευή του ναού, γύρω στο 1200 (πηγές αναφέρουν πως είχε ολοκληρωθεί λίγο πριν την πρώτη Αλωση της Πόλης, το 1204), ενσωματώθηκαν μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη από παλαιότερους ναούς που είναι ακόμη διακριτά. Το ίδιο το δάπεδο του ναού, μάλιστα, καλύπτεται εξ ολοκλήρου από μαρμάρινες πλάκες.

Ομως το πιο υποβλητικό κομμάτι της Επισκοπής είναι σίγουρα η τοιχογράφησή της: ο ναός είναι κατάγραφος, και αν και το όνομα του καλλιτέχνη-αγιογράφου δεν είναι γνωστό, είναι βέβαιο πως επρόκειτο για κάποιον κορυφαίο της εποχής τους, καθώς οι τοιχογραφίες είναι πολύ υψηλής ποιότητας, διατηρούνται μάλιστα σε εξαιρετική κατάσταση μέχρι και σήμερα. Στον τρούλο ξεχωρίζει ο Παντοκράτορας, κυκλωμένος από τάγματα αγγέλων, καθώς και η μορφή του Αρχάγγελου Μιχαήλ, πολύ αγαπητός και οικείος στους Μανιάτες. Στον διάκοσμο της Επισκοπής θα δεις ακόμα σπάνιες σκηνές όπως φερ' ειπείν από την Κόλαση, με άνδρες και γυναίκες να βασανίζονται στην αιωνιότητα.

Στον Κουρνό και στην αρχαία Αίγιλα

Επιστρέφοντας στην ανατολική πλευρά της Προσηλιακής Μάνης, συναντάμε ακόμη ένα σπουδαίο βυζαντινό μνημείο-στολίδι. Μπορεί να είναι σχετικά δύσκολα προσβάσιμο, ωστόσο ο όποιος κόπος αξίζει και με το παραπάνω. Προσεγγίζοντας το χωριό Εξω Νύφι (ή Εξω Νυμφίο, 42 χλμ. από το Γύθειο), θα ακολουθήσετε τον ανηφορικό δρόμο για τη Βίγλα και θα συνεχίσετε μέχρι τον παλιό (και εγκαταλελειμμένο σήμερα) οικισμό του Κουρνού. Ο Κουρνός είναι ένα χωριό που αν κάτι είχε πάντοτε σε αφθονία ήταν τα νερά, ωστόσο εδώ θα έρθεις για να δεις κάτι διαφορετικό: την εκκλησία της Παναγίας, ένας μονόχωρος μεσαιωνικός ναός με ωραίο καμπαναριό, που αν και μοιάζει αφημένος στην τύχη του δεν παύει να είναι γοητευτικός.

Αν τώρα συνεχίσεις και μετά τον ναό της Παναγίας, θα συναντήσεις τα απομεινάρια ενός πέτρινου τείχους: πρόκειται για τα τείχη της αρχαίας πολιτείας της Αίγιλας, στη σημερινή τοποθεσία «Κιόνια», όπου υπάρχουν και τα ερείπια δωρικών ναών του 2ου π.Χ. αιώνα. 　

ΔΙΑΜΟΝΗ

Αρεόπολη
Στο «Κάστρο Μαΐνη» (27330 51238, www.kastromaini.gr) και στο boutique hotel «Αρεως Πόλις» (27330 51028, www.areospolis.gr). 　

Γερολιμένας
Στο πολυτελές «Κυρίμαι» (27330 54288, www.kyrimai.gr). 　

Γύθειο
Στο «Pantheon City Hotel» (27330 22289, www.pantheongythio.gr) στον αναστηλωμένο «Πύργο Πετροπουλάκη» (27333 00633,www.pyrgospetropoulaki.com) και στο Βαθύ στο «Μικρό Χωριό» (693 6974134, www.mikroxorio.gr).

Λιμένι
Στον «Πύργο Μαυρομιχάλη» (27330 51042, www.pirgosmavromichali.gr) και το «Limeni Village» (27330 51111, www.limenivillage.gr). 　

Οίτυλο
Στο boutique hotel «Porto Vitilo» (Καραβοστάσι, 27330 59210,www.portovitilo.gr) και στο «Ελιξήριον» (27330 59275, www.mani-elixirion.gr), επίσης στο Καραβοστάσι. 　

Πύργος Διρού
Στο «Castelo Di Haria» (Χαριά, 27330 52921, www.castellodiharia.gr), στο «Καταφύγι» (Χαριά, 27330 52331, www.katafigiohotel.gr) και στον «Πύργο Αραπάκη» (27330 52922, www.manitowerarapakis.clickhere.gr), επίσης στην Χαριά. 　

ΦΑΓΗΤΟ

Αρεόπολη
Στον «Μπάρμπα-Πέτρο» (27330 51205) για καλοφτιαγμένα μαγειρευτά και κρεατικά. 　

Γερολιμένας
Στο εστιατόριο του ξενοδοχείου «Κυρίμαι» (27330 54288) για δημιουργική κουζίνα, εμπνευσμένη από την μανιάτικη παράδοση.　

Γύθειο
Στον «Πότη» (27330 23245) για μεζέδες, στο «Saga» (27330 21358) για φρέσκα θαλασσινά και στο «La Boheme» (27330 21992) για ιταλική κουζίνα.　

Λιμένι
Στην ταβέρνα του «Τάκη» (27330 51327).　

Οίτυλο
Θαλασσινά και ψαρομεζέδες στον «Μαύρο Πειρατή» (Νέο Οίτυλο, 27330 59363) και στον «Φάρο του Παντελή» (Καραβοστάσι, 27330 59204).　

Γιάννης Μαντάς
Φωτογραφίες: Δήμος Ανατολικής Μάνης

πηγη